Yeni bir ‘imparatorluk’: Depresyon ve şizofreni aynı şey değil…
Aynur Kulak
Tıp ve psikiyatri tarihi alanında uzmanlaşan Jonathan Sadowsky’nin ‘Depresyon İmparatorluğu’ adlı kitabı, hastalığın geçmişteki tanı ve tedavi sistemlerini anlatırken, hastalığın geleceğini yönetmek için de kapsamlı ipuçları veriyor.
Tıp çevrelerinde bir depresyon salgını olduğunu ve bugün dünyada 300 milyondan fazla kişiye depresyon teşhisi konulduğunu öğreniyoruz ki bu sadece doktora gitmeyi seçen kişiler için belirlenen resmi sayıdır. Tarih boyunca depresyonun bir hastalıktan çok bir ruh hali olarak görüldüğü ve melankolik olmakla eşanlamlı olarak kullanıldığı ortaya çıktı. Peki, tüm bunları göz önünde bulundurarak, depresyon nasıl bir imparatorluğa dönüştü? Jonathan Sadowsky ile ‘Buhran İmparatorluğu’nun odak noktası üzerine konuştuk.
Üniversite eğitiminizi tarih üzerine yapıyorsunuz ve özellikle tıp ve psikiyatri tarihinde uzmanlaşıyorsunuz. Tıpta, psikiyatride, ruh sağlığı tarihinde ilginizi çeken neydi ve böyle bir uzmanlığı seçmenizin nedenleri nelerdi?
Yüksek lisansım Journal of South African Studies’de okuduğum bir makale ile başladı. Makale, kolonyal Nyasaland’daki (şimdi Malavi) bir ‘akıl hastanesi’ hakkındaydı. İltica, sömürge hükümeti tarafından inşa edildi ve yönetildi. Ama burada hapsedilen insanlar Afrikalılardı. Yazar daha sonra kışkırtıcı bir soru sordu: “Kültürel sınırları aşan delilik nasıl tanımlanır ve teşhis edilir?” Muamma derindi. Çünkü sömürge yetkilileri onun kendine ait bir ‘Afrikalı zekası’ olduğunu düşünüyorlardı. Ancak Afrikalılar, akıl hastalığını teşhis etmede uzman olduklarını ve psikiyatrik etiketlerin kozmik olduğunu da varsaydılar. İlk kitabım ‘Imperial Bedlam’de Nijerya için bu temaları derinlemesine inceledim. Bu ve ilgili sorular beni büyülemeye devam etti.
Depresyonun şizofreni gibi açıklığa kavuşturulamayan, kişiye göre değişen, üzgün ya da melankolik olmakla eş tutulan bir tanımı var, bu kadar değil mi? Ancak buna rağmen şizofreni değil, depresyon -oldukça ironik bir şekilde- bir imparatorluk haline geldi.
Depresyonun sabit bir tanımı yoktur. Bu yüzden kitabımda değişkenliğinin gerçek olmadığı veya hastalık olmadığı anlamına gelmediğini vurguluyorum. Depresyon sonu belli olmayan bir hastalıktır. Şizofreni ve depresyon arasındaki fark – düşük ruh hali, zayıf uyku, iştah azalması, şeylere karşı ilgi azalması – herkesin bir tür depresyon semptomu yaşamasıdır. Biz buna ancak dertler uzun süreli veya şiddetli olduğunda hastalık diyoruz. Ancak buna hastalık demenin, ne kadar uzun veya ne kadar kötü olması gerektiğine karar vermenin sabit, nesnel bir yolu yoktur. Sınırlar bulanık ama aynı zamanda neden bir ‘imparatorluk’a dönüşmüş olabileceğine dair de bir ipucu. Muhtemelen değişen standartlar nedeniyle giderek daha fazla insanda teşhis edilmektedir. Ancak vurguladığım gibi, daha fazla insana teşhis konması kesinlikle kötü bir şey değil – bu, daha fazla insanın tedavi görmesi ve daha az acı çekmesi anlamına gelebilir. Bazı popülasyonlara gerçekte ihtiyaç duyduklarından daha fazla depresyon teşhisi konması mümkündür. Ayrıca sağlık hizmetlerine erişimi kısıtlı olan yoksul insanlara geç teşhis konulabilmekte ve dolayısıyla tedavileri geç yapılabilmektedir.
Şizofreni, çoğu insanın uyanıkken yaşadığı deneyimden çok uzak görünen sanrılar ve halüsinasyonlarla birlikte gerçeklikle dramatik bir kopuşu içerir. Tüm insanların kendi benliklerinin psikotik yanlarının bir ölçüsünü içerdiğini iddia etme niyeti vardır. Ama öyleyse, psikotik olmayan bizler bu kısmı nasıl kontrol altında tutabiliriz? Yani psikoz birden fazla kişiye yabancı iken, depresif ruh hali birden fazla kişide hastalık düzeyine ulaşmasa da herkesin yaşadığı bir ruhsal durumdur.
“Haklı olsun ya da olmasın, depresyonun süper gücüyle boy ölçüşebilecek çok az hastalık var.” Bu cümledeki ‘süper güç’ tanımı dikkat çekicidir. Hiçbir şey yapmak istemeyen, hayata karşı tamamen pasifleşmiş biri, depresyonun harika gücünden nasıl yararlanabilir?
Depresyonun hasta bireye harika bir güç verdiğini söylemek istemedim – tam tersine. Hastalığın varlığının kendisinin bir süper gücü olduğunu kastetmiştim. Hayatı anlam ve ilgiden arındırma ya da kitapta dediğim gibi altını çamura çevirme gücü.
“Depresyon hiçbir şekilde sadece zihinsel değildir” diyorsunuz. Depresyona girdiğimizde vücudumuzu gerektiği gibi koruyamıyoruz değil mi? Bu konuyu biraz açıklayabilir misiniz?
Depresyondaki vücut probleminin birkaç yönü vardır. Birincisi, depresyon her zaman vücutta şu ya da bu şekilde hissedilir. Zayıflık, iştah sorunları, uykusuzluk veya fiziksel ağrı ile. Ancak sizin de dediğiniz gibi depresyon hastalarının fiziksel olarak sağlıklı kalmakta zorlandıkları bir gerçek. Depresyonun uyuşukluğu, fiziksel aktiviteyi ve hatta sağlıklı kalma motivasyonunu azaltır. Depresyondan mustarip pek çok insan öz-değer bunalımları yaşar; sağlıklı olmayı hak etmediklerini bile hissedebilirler.
Dünya siyaseten eşitsizleşirken, toplumlar ve bireyler bu eşitsizlikten korunabilecek midir? Siyasetin depresyon üzerindeki etkisi iddiamızdan daha fazla olabilir mi?
Sezgisel olarak mantıklı gelse de, birden fazla kişi, yoksulluk dahil herhangi bir olumsuzluğun depresif hastalık riskini artırdığını tam olarak anlamıyor. 1950’lerden beri depresyona biyolojik yaklaşımların yükselişi, bu içgörüyü arka plana itme eğilimindeydi. Bu, biyolojik yaklaşımları kullanmanın yanlış olduğu anlamına gelmez; bu sadece biyolojik yaklaşımların kendi başlarına eksik olduğu anlamına gelir.
The Empire of Depression Yeni Bir Tarih, Jonathan Sadowsky, Çeviri: Biray Anıl Birer, sayfa 277, Link Yayınları, 2023.Daha az güçlü sosyal refah ve işçi sendikalarının zayıflaması gibi neo-liberal sosyal politikalar, 1970’lerden bu yana dünya siyasetinin büyük bir kısmına hakim oldu ve çok fazla ekonomik güvensizlik yarattı. Güvensizliğin daha fazla klinik depresyona neden olduğundan şüpheleniyorum.
Sosyal sorun, tüm insanlarda klinik depresyona neden olmadığı gibi, varlıklı veya dindar sosyal konumlardaki insanlar da depresyona karşı bağışık değildir. Buradaki kasvet kesinlikle bir risk faktörüdür. Yoksulluğu ve ekonomik güvensizliği hafifletmek için daha fazlasını yapmak, depresif hastalığın yükünü azaltacaktır.
Sağlık ve ilaç endüstrisi sektör politikaları da değerli bir bahistir. Antidepresan pazarının geldiği nokta, depresyonun bir imparatorluğa dönüşmesine neden olmuş olabilir mi?
İlaç firmalarının çalışmaları için pazarı genişletmeye çalıştıklarına şüphe yok. Ayrıca olumsuz çalışmaların sonuçlarını bastırmak için berbat davranışlarda bulunurlar.
Benim görüşüme göre, ilaç şirketlerine yönelik eleştirileri, çalışmalarının birçok insanın acısını hafifletebileceğini kabul etmekle dengelememiz gerekiyor. Büyük ilaçları keskin bir şekilde eleştirmek, ilaç tedavilerine katı bir şekilde karşı çıkmak anlamına gelmez.
Geniş çaplı bir bunalım ve ‘mutsuzluk’ piyasası var, kişisel gelişimle birleşmiş bir ‘mutluluk’ piyasası var ve bu iki durumla barışamayan modern insan var. Modern insan doğru yolu bulabilecek mi?
Mutluluktan yanayım diyerek başlayayım! Ancak yazar William Davies’in “mutluluk endüstrisi” dediği şeyle ilgili en az iki sorun var. Birincisi, daha eşit ve adil toplumlar yaratmak için kolektif çabaların değerine, kişisel refah için alışkanlıklara odaklanmak. Bir obur, tatmin için gerçekçi olmayan beklentiler yaratabilmesidir. Sonuçta hayat güçtür. Şükran günlüğü tutmak insanların kendilerini daha uygun hissetmelerine yardımcı oluyorsa, yapmalılar. Ancak acı çekmenin ve sıkıntı çekmenin kaçınılmazlığını kabul etmeyen bir toplumsal ahlak, bir tür bela ister.
Ayrıca, insanların hasta olmayan insanlara refahı artırmak için tavsiye ettiği önlemlerin -doğada yürüyüşler, şükran günlükleri- klinik olarak depresyonda olanlar için, özellikle de şiddetli depresyonu olanlar için genellikle sınırlı bir kullanımı olduğunu kabul etmeye değer. Yararlı olabilirler, ancak şiddetli depresyonda olanlar, ister antidepresan bir ilaç, ister psikoterapi veya her ikisi olsun, genellikle bir tür klinik yardıma ihtiyaç duyacaktır.
Kitabınızda yer verdiğiniz kadınlar mı daha depresif yoksa erkekler mi sorusu var. Depresyonu sözde bir kadın hastalığı olarak göstermek istemenizin nedenleri nelerdir?
Toplumların büyük çoğunluğunda kadınlara erkeklerden daha fazla depresyon teşhisi konulduğu sonucuna varılmıştır. Nedenleri hakkında çok fazla tartışma var. Bazı insanlar, çeşitli nedenlerle kadınların daha sık teşhis konulduğunu düşünür, ancak aslında daha fazla depresyon yaşamazlar. Mümkün, ama tahminimce kadınlar daha çok klinik depresyon yaşıyor. Cinsiyet rolleri son yıllarda çok değişti ve bulanıklaştı ve cinsiyet eşitsizliği hala en gerçek sorun. Eşitsizlik, kadınların karşılaştığı zorlukları artırır ve bu da geleneksel olarak depresyon riskini artırır.
Psikiyatri tarihi ile ilgili bazı çevreler, psikiyatri ve psikolojinin altın çağını çoktan geride bıraktığı tezlerini ileri sürmektedirler. Klasik psikiyatri ve psikolojinin modern insanın ihtiyaçlarını karşılayamayacağını söylüyorlar. Psikiyatri tarihine hakim biri olarak bu görüşlere katılıyor musunuz? Bu görüşler bir tıbbi yenilik arayışı olabilir mi?
İnsanların psikiyatrinin altın çağı olarak gördükleri şey, genellikle ne tür psikiyatriyi sevdiklerine bağlıdır. Psikodinamik ya da derinlik psikolojisinden hoşlananlar, 20. yüzyılın ilk yarısının Freud ve Jung dönemini altın çağ olarak nitelendirebilirler. Biyolojik yaklaşımlara daha yatkın insanlar için o dönem beyin biliminden bir kopuştu ve neyse ki onlar için 1950’lerden itibaren yerini ilaç tedavilerinin yükselişine bıraktı.
Hem psikodinamik hem de biyolojik yaklaşımların katkıda bulunacak bir şeyleri olduğunu düşünüyorum ama aynı zamanda depresyon tedavisinin tüm alanlarındaki ilerlemenin en azından 1970’lerden beri mütevazı olduğunu düşünüyorum. Bunun neden olduğunu bilmiyorum. Ketamin gibi tıbbi psikedeliklerin ve Transkraniyal Manyetik Stimülasyon gibi yeni teknolojilerin yeniden dirilişi çok umut verici görünüyor, ancak genel olarak son yıllarda bu alanda pek çok büyük atılım olmadı. Psikiyatristler 1950’lerin başlarında psikedeli ilaçların depresyonu tedavi etme olanaklarını belgelediğinden, psikedeli rönesansı bile bir yenilikten çok bir canlanmadır.
Pandemi dönemi, Doğu Avrupa’daki sıcak savaş, derin ekonomik krizler, dünyanın çeşitli yerlerinde hemen her gün çeşitli nedenlerle meydana gelen felaketler. Gelecek için umudun var mı? Tüm bu faktörlere baktığınızda gelecekte psikiyatrinin rolü ne olacak?
Mevcut ortamda kasvetli olmak kolaydır. Pandemi sadece genel sıkıntıyı artırmakla kalmadı, aynı zamanda değerli bir depresyon nedeni olan sosyal izolasyonu da artırdı. İklim değişikliği gibi benzeri görülmemiş bir sorun ve tabii ki maddi etkileri olduğu kadar manevi etkileri de var. Psikiyatri bu konuda değerli bir rol oynayabilir; acıyı azaltabilir ve ayrıca insanların sorunlarla uysal bir şekilde yüzleşmesine yardımcı olabilir. Klinik olarak depresyonda olan insanlar, olumlu durumlarda hareket etmek için uygun donanıma sahip değildir.
Yine de, yirmi birinci yüzyılın başlarında dünyanın yirminci yüzyılın ilk yarısında olduğundan daha iç karartıcı olduğundan emin değilim. İki dünya savaşı, küresel bir ekonomik bunalım, sömürgecilik, soykırımlar ve nükleer silahların icadı gibi benzeri görülmemiş tehditler vardı.
Şu an her şey kötü görünse de benim umudum var. İnsanlık daha önce de sorunları çözmüştür. Küresel işbirliği sayesinde örneğin çiçek hastalığını ortadan kaldırdık. Kanımca, ancak neoliberal kişisel çıkar ahlakını aşarsak büyük ilerleme sağlanacaktır. Bunun yerine, toplumsal dayanışma biçimlerini canlandırmamız (veya yenilerini geliştirmemiz) gerekiyor. En azından Amerika Birleşik Devletleri’nde, genç nesillerin tam da bunu yapmak istediğine dair işaretler var. Bu bana umut veriyor.
